Menu

De oudste kaart van Schoten

Manuscriptkaarten uit de eerste helft van zestiende eeuw zijn bijzonder zeldzaam. De weinige die bekend zijn zitten hoofdzakelijk in archiefcollecties. Slechts zelden verschijnen manuscriptkaarten uit deze periode op de markt. Op 25 november 2010 heeft het Noord-Hollands Archief een zeer bijzondere manuscriptkaart weten te verwerven op de najaarsveiling van veilinghuis Bubb Kuyper. Het betreft een kaart van het grondgebied van Schoten, dat nu deel uitmaakt van de gemeente Haarlem.

Caert van Schoten

De kaart, met het westen boven, is 43 x 52 cm, getekend met een pen en ingekleurd met aquarelverf, en is geheel omgeven door een zwarte rand. Door gebruik en vouwen ontbreekt de linkerbenedenhoek. Op de ommezijde staat in een contemporain handschrift geschreven: Caert van Schoten.

Op de kaart zelf staan, eveneens in contemporain handschrift, de belangrijkste geografische identificatoren aangegeven, zoals vaarwegen, straten, plaatsen en dorpen. Zo zien we Het Spaeren (het Spaarne), Scoeten uiteraard (Schoten), maar ook Velser brouck (Velserbroek), en Sant poert (Santpoort). Bovendien staat wat toen nog kasteel Brederode was duidelijk aangegeven, evenals de molen bij Santpoort. Wat dit laatste betreft zou het weleens de oudste afbeelding kunnen zijn van de voorganger van molen de Zandhaas.

De oudste kaart van Schoten

Nauwkeurige datering

Het papier heeft een watermerk van een wapenschild gedekt door een kroon. Door de kroon en de achterzijde van het schild steekt een scepter, bekroond door een vierpas of klavertjevier en met aan de onderzijde afhangend twee nog niet-geïdentificeerde initialen. Het veld van het schild is in het onderste deel doorsneden met twee diagonale balken. Dit watermerk komt overeen met een type watermerk dat voorkomt in de periode tussen 1525-1550.

De kaart is echter nog nauwkeuriger te dateren, omdat de Jan Gijzenvaart erop staat getekend. Deze vaart dankt haar naam aan Jan Gijssen van Blanckeroort. In 1537 kreeg deze Jan Gijssen van de heer van Brederode vergunning om een vaart te graven door de heerlijkheid Brederode tot aan de Delft en verder over zijn eigen land richting het Spaarne, ten behoeve van het vervoer van duinzand naar Amsterdam. Dit gegeven maakt dat de kaart is te dateren tussen 1537 en circa 1550. Hiermee is de kaart tevens de oudst bekende afbeelding van het grondgebied van de heerlijkheid Schoten.

Mogelijk bewijsstuk

Hoewel we over de herkomst en het hoe en waarom van de kaart in het duister tasten, biedt de kaart zelf een mogelijke aanwijzing. Linksboven op de kaart staat de volgende zin geschreven: Die Velsers segghen dit ist scheijt tusschen Aelbersberg en Velsen. Oftewel: De Velsers zeggen dat dit de grens is tussen de heerlijkheid Aelbertsberg en Velsen. Deze formulering kan erop duiden dat de reden waarom de kaart gemaakt is, te maken heeft met een grensgeschil. Vergelijkbare formuleringen zien we ook op een andere beroemde kaart, namelijk de kaart die gemaakt is in 1539 vanwege het tapgeschil in die tijd tussen de stad Haarlem enerzijds en de caféhouders in de heerlijkheid Heemstede en de ambachtsheer van Heemstede anderzijds.

Een beroemde Haarlemse proceskaart

De kaart uit 1539 speelt een rol in een onenigheid over het tappen van bier. Bier dat was getapt in Heemstede was namelijk goedkoper dan dat uit Haarlem, door een lagere accijns. Het Haarlemse stadsbestuur vreesde voor mogelijke inkomstenderving en probeerde het probleem uit de wereld te helpen door een algeheel tapverbod binnen 500 roeden (de roede is zowel een oude lengte- als een oude oppervlaktemaat die van plaats tot plaats verschilde) van de stad uit te vaardigen. Dit betekende dat ook op grondgebied van de heerlijkheid Heemstede, waar Haarlem niets over te zeggen had, niet meer mocht worden getapt. Aldus werd met Roelant, heer van Heemstede, in 1535/1536 een regeling getroffen, waarbij was vastgesteld in welk gebied niet meer getapt mocht worden.

Toen de schout van Haarlem in 1538 ontdekte dat er toch werd getapt, werden de overtreders zwaar beboet en hun inboedel verbeurd verklaard. Op hun beurt wendden zij zich tot de Grote Raad van Mechelen, toentertijd het hoogste rechtsorgaan in de Nederlanden, omdat zij de overeenkomst en de rechtsmacht van Haarlem betwisten.

Inzicht in de situatie

Speciaal voor de bewijslast had Haarlem een kaart laten maken om de rechters van de Grote Raad inzicht te geven in de situatie. Op deze kaart staat een gebied afgebakend tussen twee zwarte lijnen, waarbij onder andere geschreven staat: up dese zwarte linije beginht den ban Heemstede in ’t noorden' en dat tussen de twee lijnen niet getapt mag worden volgens de overeenkomst met de heer van Heemstede. Hoewel de Heemsteedse tappers vonden dat de kaart geen goed beeld gaf van de situatie, oordeelde de Grote Raad toch dat deze aan de processtukken mocht worden toegevoegd. Helaas voor Haarlem mocht dit niet baten. De Grote Raad besliste in het voordeel van de uitbaters van de tapperijen en veroordeelde Haarlem tot schadeloosstelling.

Veel onbeantwoorde vragen

Hiermee hebben we allesbehalve ontrafeld wat de achtergrond is van de kaart van Schoten. Sterker, het roept alleen nog maar meer vragen op. Als het al een proceskaart is over een grensgeschil tussen Velsen en Aelbertsberg, waarom is dan het hele grondgebied afgebeeld van de heerlijkheid Schoten? Uit onderzoek in de dossiers van de Grote Raad van Mechelen is tot nu toe geen geschil aangetroffen tussen Velsen en Aelbertsberg, noch tussen Velsen en Schoten of tussen Schoten en Aelbertsberg.