Menu

Jan van de Velde (1568-1623): een beroemd kalligraaf in Haarlem

Onze Conservator Oude Boekerij & Bijzondere Collecties Hannah Goedbloed schreef voor stadsglossy HRLM over pareltjes in ons archief: kalligrafieboeken van Jan van de Velde. Hiermee toonde hij zijn kunsten en verbreidde hij het vak van de schoonschrijverij.

Wanneer schrijven we in dit digitale tijdperk nog een brief met pen en papier? Deze manier van communiceren wordt steeds zeldzamer, maar daarom is het ook des te specialer als je eens een handgeschreven brief ontvangt.

Als we teruggaan naar het 17e-eeuwse Haarlem zien we gek genoeg eenzelfde beeld, maar wel veroorzaakt door andere factoren. In die tijd waren papier en inkt een schaars goed. En daarbij was alleen de kleine bovenlaag van de bevolking in staat om echt goed te kunnen schrijven. Kortom, schrijven was toen ook bijzonder. Laat staan kalligrafie, of schoonschrijverij.


Kopergravure van een schrijfhand uit de Spieghel der schrijfkonste van Jan van de Velde

Kalligrafie was toen al een vak apart. Er waren speciale schrijfmeesters die zich toelegden op deze kunstige manier van schrijven. Veel van deze schrijfmeesters kwamen van oorsprong uit de Zuidelijke Nederlanden, het huidige België. Door de Tachtigjarige Oorlog en de Spaanse bezetting van de Zuidelijke Nederlanden vluchtten veel Vlamingen en Brabanders naar de Noordelijke Nederlanden. Veelal waren dit mensen met kennis en geld, waar de Hollandse steden, zoals Amsterdam, Delft, Leiden en Haarlem, van profiteerden.

Een van deze immigranten was een zekere Jan van de Velde uit Antwerpen. Na zijn vlucht verbleef hij eerst in Delft, daarna in Rotterdam, om zich vervolgens te vestigen in Haarlem. Hij was schoolmeester van beroep, maar had zich vooral bekwaamd in de kalligrafie. Deze combinatie kwam logischerwijs vaker voor. Binnen dit vakgebied werd er bij uitstek veel geschreven, waardoor leraren wel vaker een passie voor kalligrafie ontwikkelden. Hij oefende zijn beroep uit op de zogenoemde Franse school. Een school waar naast Frans ook andere vakken gegeven werden, zo ook de kunst van het schoonschrijven.


Gegraveerd portret van Jan van de Velde door Jacob Matham

Jan van de Velde bleek een begenadigd kalligraaf, die het schoonschrijven naar een hoger niveau wist te tillen. Hij was de eerste kalligraaf die een uitgebreide verhandeling liet uitgeven over de verschillende schrijfwijzen in West-Europa. Zijn werk Spieghel der schrijfkonste, waarin deze verhandeling werd beschreven en geïllustreerd met de prachtigste voorbeelden van kalligrafie, werd dan ook geroemd en geprezen door andere schrijfmeesters uit zijn tijd. Het werk werd zelfs in meerdere talen uitgegeven, wat voor dit soort boeken een unicum was. Hierna volgden meer uitgaven van zijn schrijfmodellenboeken en ook kreeg hij steeds meer leerlingen en navolgers binnen de kalligrafie.


Het titelblad van de Spieghel der schrijfkonste, het beroemde werk van Jan van de Velde

Dat Van de Velde het ondanks zijn bekendheid niet altijd breed had tijdens zijn leven, weten we uit een aantal bewaard gebleven brieven. De opleiding voor zijn zoon Jan jr., die min of meer in de voetsporen van zijn vader zou treden, kon hij maar met moeite bekostigen. Ook verzuchtte Van de Velde meermaals dat de kosten voor zijn werk vaak hoger uitvielen en zijn inkomen maar gering bleef. Toch zou hij tot aan zijn dood zijn liefde voor de pen kunnen blijven uitoefenen. In 1625, twee jaar na zijn overlijden, werd zijn laatste pennenvrucht Nieuwen A.B.C., oft voorletteren postuum uitgegeven. Door zijn schrijfmodellenboeken kunnen we nu nog steeds genieten van deze meesterlijke schrijfmeester die in onze digitale wereld weer even de aandacht verdient…


Oefeningen met de letters van het alfabet met daaromheen fantasiefiguren

Een aantal schrijfmodellenboeken van Jan van de Velde en zijn navolgers worden bewaard in het Noord-Hollands Archief en zijn integraal gedigitaliseerd:


Een van de schrijfstijlen van Jan van de Velde uit het Exemplaerboec met aan de linkerkant zijn naam verwerkt in de krullerige versiering