De Eerste Wereldoorlog heeft op allerlei gebieden verstrekkende gevolgen gehad. Meestal wordt aandacht geschonken aan de politieke en militaire gevolgen. Maar dat er ook sprake is geweest van ingrijpende gevolgen voor heel gewone mensen realiseer je je pas op het moment dat je er mee geconfronteerd wordt. Een voorbeeld hiervan is het verhaal van de zwarte Zuid-Afrikaan Sikaniso Mtolo.

Hulptroepen

De strijd in Noord-Frankrijk trok een grote wissel op de middelen van de oorlogvoerende landen. Dat gold zeker voor het Britse Rijk. Het duurde dan ook niet lang voordat niet alleen troepen uit het Europese gebied werden ingezet, maar ook uit het Gemenebest. Zuid-Afrika maakte daar deel van uit. Een groot gedeelte van de inwoners van dat land bestond uit allerlei inheemse stammen. Ook mannen uit die bevolkingsgroep werden voor de strijd ingezet. Niet als soldaten, want de Zuid-Afrikaanse regering vertrouwde de loyaliteit van haar zwarte inwoners niet. Zij werden daarom ingedeeld bij de hulptroepen, in wat genoemd werd het South African Native Labour Corps. Dit legeronderdeel werd ingezet voor allerlei werkzaamheden, zoals aanleg van wegen en vliegvelden, graven van verdedigingswerken en meer van dergelijke werken. Waarom Sikaniso Mtolo in de loop van 1916 besloot om zich aan te melden weten zijn nazaten niet. Het enige dat zij wisten, was dat grootvader vertrokken was om werk te zoeken en nooit teruggekeerd was.

RMS "Mendi" (Copyright: John Gribble)

Dichte mist

Mtolo had zich aangemeld voor dienst bij het South African Native Labour Corps. Dat betekende dat hij in 1916 vanuit Durban met een troepenschip over de oceaan naar Engeland werd vervoerd. Ongelukkig voor hem werd hij vervoerd op het SS Mendi, een stoomschip van ruim 4,222 ton dat gevorderd was voor dit soort transporten. De laatste reis van de Mendi was vanuit Engeland naar Le Havre, waar de ruim 800 manschappen van het Native Labour Corps ontscheept zouden worden voor dienst in Noord-Frankrijk. In de nacht van 21 februari 1917 kwam zij zo’n 10 mijl ten zuiden van het eiland Wight in dichte mist terecht. Een ander Brits schip, het SS Darro, voer in tegengestelde richting. Volgens de getuigenverklaringen liet de gezagvoerder van de Darro zijn schip ondanks de dichte mist op volle kracht varen. In verband met de oorlogssituatie in deze wateren had hij er bovendien voor gekozen te varen zonder de normaal verplichte geluidssignalen. Voor de bemanning van de Mendi moet het opdoemen van de Darro uit de dichte mist angstaanjagend zijn geweest. Tegen dit 11,282 ton metende monster hadden ze geen kans…

Op volle kracht

De Mendi werd op volle kracht midscheeps geramd. En alsof dat nog niet voldoende was, gaf de kapitein van de Darro het bevel de motoren stop te zetten en vervolgens volle kracht achteruit te varen. Het gigantische gat in de zijkant van de Mendi vulde zich vervolgens in rap tempo met zeewater en binnen 25 minuten was van het schip niets meer te zien. Getuigen verklaarden dat zij nog enige tijd stemmen hoorden van drenkelingen die in het koude water terecht gekomen waren. De kapitein van de Darro voer echter verder, de drenkelingen overlatend aan de zorg van de bemanning van de HMS Brisk, een Britse destroyer die de Mendi op haar laatste tocht begeleidde. 616 Zuid-Afrikanen van het Native Labour Corps overleefden de ramp niet, evenals 30 bemanningsleden. Onder de Zuid-Afrikanen Sikaniso Mtolo, die ver weg van zijn Zuid-Afrikaanse kraal een kille dood vond in het water van de oceaan.

Eind van de reis

Voor Mtolo eindigt het verhaal daar echter niet. Zijn lichaam dreef ruim twee maanden in de Europese wateren, om uiteindelijk op 29 april 1917 aan het strand in Zandvoort gevonden te worden. Geheel volgens de daarvoor geldende ambtelijke procedure werd de burgemeester op de hoogte gebracht, die vervolgens bericht zond aan de Haarlemse officier van justitie. Op 30 april gaf deze aan geen bezwaar te hebben tegen het begraven van het lichaam. De schouwarts gaf als vermoedelijke doodsoorzaak verdrinking aan, en een akte van lijkvinding werd ingeschreven in het Zandvoortse overlijdensregister. Aan de hand van zijn identiteitspas kon worden vastgesteld dat het handelde om Sikaniso Mtolo. De stukken werden zoals dat betaamt, inclusief de pas, keurig opgeborgen in het archief van de gemeente Zandvoort. Lang duurde zijn rust in Zandvoort niet, want in 1920 werd besloten om alle slachtoffers van de strijd die gevonden waren op Nederlands grondgebied te herbegraven op een aantal daarvoor aangewezen begraafplaatsen, die daarmee de status kregen van een officieel oorlogskerkhof. Mtolo eindigde zijn reis – met drie van zijn medeopvarenden – in Noordwijk. En daarmee leek de zaak ten einde.

Reconstructie

Een Noordwijkse onderzoeker werd echter bijzonder getroffen door dit kerkhof in zijn woonplaats. En hij besloot de verhalen achter de daar begraven mannen te reconstrueren. Als laatste kwam hij terecht bij de vier zwarte Zuid-Afrikanen. In het kader van zijn onderzoek probeerde hij in contact te komen met nazaten van alle slachtoffers. De ene keer met meer resultaat dan de andere. Het vinden van de pas van Sikaniso Mtolo in een pakket stukken door hem aangevraagd in de studiezaal van het Noord-Hollands Archief beschrijft hij achteraf als een bijzonder moment. Het raakte hem dat dit document er ondanks alles nog steeds was. Het verhaal van Mtolo was voor hem een extra stimulans om moeite te doen diens familie in Zuid-Afrika op te sporen. Voor de drie nog levende kleinzoons was het bericht waar hun grootvader begraven was een verrassing. Hun wens om hem nogmaals te laten herbegraven in Zuid-Afrika is tot hun grote teleurstelling niet mogelijk. Ze willen nu proberen om net als hun grootvader de lange reis naar Europa te ondernemen, om afscheid van hem te nemen en zijn ziel tot rust te brengen.

Het verhaal van Sikaniso Mtolo en de andere slachtoffers van de scheepsramp van de Mendi verdient het om verteld te worden. De in het Noord-Hollands Archief bewaarde identiteitspas is de stille getuige van het drama dat zich destijds heeft afgespeeld. Het is in al zijn eenvoud daarmee een van de bijzondere archiefstukken die in Haarlem bewaard worden.