Op 15 mei 2023 vond in het publiekscentrum van het Noord-Hollands Archief een kennismiddag over Joods erfgoed in Noord-Holland plaats. Hieronder volgt een kort verslag van de bijeenkomst.

Keynote lezing Emile Schrijver

Prof. Dr. Emile Schrijver, directeur van het Joods Cultureel Kwartier, trapte de middag af met een keynote lezing over zijn ervaringen met het bestuderen, ontsluiten en presenteren van Joods erfgoed in archieven, bibliotheken en musea. Hij ging met name in op de wisselwerking tussen de verschillende instellingen, particuliere verzamelaars en collecties, en de kansen die in wederzijdse samenwerking liggen.

Lisa de Goffau – Joods religieus erfgoed en materiële cultuur

Lisa de Goffau, conservator bij het Joods Cultureel Kwartier, sprak over de geschiedenis en de collecties van het Joods Cultureel Kwartier (voorheen Joods Historisch Museum). Zij ging hierbij met name in op het beheer van de collecties en het verzamelbeleid door de jaren heen, aan de hand van een aantal specifieke objecten uit Noord-Holland.

Wim de Wagt – Stadswandeling

Tijdens de stadswandeling nam kunsthistoricus en journalist Wim de Wagt de bezoekers mee langs verschillende plekken uit de Joodse geschiedenis van Haarlem. De bezoekers maakten kennis met de eerste rabbijn van Haarlem, het Joods Namenmonument en de koosjere banketbakkerij van Elias Goud. Hoogtepunt van de wandeling was het bezoek aan het Joods Gemeentegebouw aan de Lange Wijngaardstraat. Voor de oorlog was dit het ‘zenuwcentrum’ van de Joodse Haarlemse gemeenschap, met een godsdienstschool, vergaderzalen en een kleine synagoge. De Stichting Joods gemeentegebouw Haarlem heeft nu plannen om van deze locatie een Joods cultuurhistorisch centrum maken.

Mick Nolte, Maggy van Pooij en Arjan Koehoorn – Project Joodse poort begraafplaats Edam

Mick Nolte introduceerde de begraafplaats aan het Oorgat met het tegenoverliggende herdenkingsbeeld De Tochtgenoten en de gedenksteen voor de in de oorlog weggevoerde Joden uit Edam. Dankzij de goede samenwerking met gemeente Edam-Volendam en SG De Triade is de locatie een mooie, betekenisvolle plaats geworden, al zijn nog niet alle plannen gerealiseerd. Een overgebleven wens is het plaatsen van een nieuwe poort bij de toegang van de begraafplaats, de oorspronkelijke poort is namelijk tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Edammer kachels verdwenen.

Leerlingen van SG De Triade maakten eerst een decorpoort. Dankzij fondsenwerving én de medewerking van leerlingen en docenten van De Triade kan echter op 11 juni 14.30 uur a.s. een nieuwe poort worden ingewijd. Arjan Koehoorn (docent Bouw) vertelde dat zes groepjes leerlingen betrokken waren geweest bij een ontwerpwedstrijd. Tijdens dat proces ontstond de vraag ‘Waarom maken we geen echte poort?’ Het werd er een van mahoniehout, die volgens Koehoorn jarenlang mee kan.

Maggy van Pooij (docent Geschiedenis en Burgerschap) onderstreepte het belang van omgevingsgeschiedenis. Zij vindt het daarom belangrijk dat leerlingen kennismaken met de lokale Joodse geschiedenis. Als voorbeelden noemde zij Max Brandon, ooit leerling van de Ambachtsschool (voorloper van De Triade) die de Shoah niet overleefde en het jaarlijks onderhoud van de struikelsteentjes door leerlingen. Het maken van de nieuwe poort deed volgens haar echt iets met de leerlingen en is daarom een prachtig voorbeeld van De Triade als een school voor denkers en doeners.

Hannah Goedbloed en Esther Graftdijk – Archiefstukken over het leven in de Joodse mediene

Hannah Goedbloed en Esther Graftdijk van het Noord-Hollands Archief gaven aan de hand van archiefstukken een rijke illustratie van de Joodse geschiedenis van Haarlem. Zo lieten ze onder andere een reglement voor rituele bakkers, ordonnanties voor Joodse venters, een Joodse kalender, schoolboeken, een Hebreeuwse bijbel en een handleiding voor Joodse huisvrouwen zien. Een populair tijdverdrijf bleken de vele autoralleys van de Joodse Ontspanningsvereniging te zijn. De routes, beschrijvingen en ‘paniekbrieven’ (brieven met de route voor als je écht verdwaald was) boden een mooi inkijkje in het alledaagse Joodse leven van voor de oorlog.

Leon Bok – Joodse begraafplaatsen

Leon Bok, specialist funerair erfgoed, sprak over de geschiedenis van het Joods begrafeniswezen in Nederland, met een speciale focus op Noord-Holland. Hij schetste eerst het landelijke beeld; de eerste Joodse begraafplaatsen werden gesticht in het oosten van het land. In 1602 kwam in Groet de eerste Joodse begraafplaats in Noord-Holland, maar deze is inmiddels verdwenen. Ouderkerk (1614) en Muiderberg (1642) volgden, omdat Groet vanuit Amsterdam, waar de meeste Joden woonden, lastig te bereiken was. In de zeventiende eeuw groeide het aantal dodenakkers, Noord-Holland telde toen zeventien locaties, de meeste begraafplaatsen ontstonden in de negentiende eeuw.

Vervolgens kwamen de kenmerken van Joodse begraafplaatsen aan bod: ze liggen vaak afgelegen verspreidt over het hele land op door Joden gekochte grond, zijn meestal klein, soms kort in gebruik en sober van aanleg. Verschillende locaties zijn niet meer in gebruik en met rabbinale toestemming geruimd, de doden werden op gemeentelijke begraafplaatsen herbegraven (bijvoorbeeld in Hoorn en Haarlem).

Tegenwoordig telt Noord-Holland 22 Joodse begraafplaatsen. Leon Bok ging in op enkele, waaronder de oudste in de mediene (Monnickendam, 1677), de geruimde begraafplaats van Hoorn en de begraafplaats van het vroegere gesticht Meerenberg in Bloemendaal: van de drie oorspronkelijke begraafplaatsen, resteert alleen nog de Joodse. De meeste nog bestaande Joodse begraafplaatsen worden beheerd door het NIK (Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap).

Harmen Snel – Joodse genealogie

Tijdens een interactieve lezing vertelde Harmen Snel over de fluctuerende Joodse gemeenschappen in de mediene. Zo bleek in 1809 de grootste Joodse gemeenschap (buiten Amsterdam) zich in Hoorn te bevinden, gevolgd door Hilversum en Haarlem. Dit tot grote verbazing van de luisteraars, die eerder enthousiast Alkmaar hadden geroepen. Alkmaar was tenslotte een grote stad, met redelijk grote Joodse begraafplaatsen, beargumenteerde het publiek. Zestig jaar later bestond de top drie uit Haarlem, Den Helder en Hoorn. Harmen Snel benadrukte dat er ook in andere steden armere Joodse gemeenten te vinden waren, maar die maakten op de begraafplaats bijvoorbeeld gebruik van houten grafbordjes, waardoor sporen van Joodse inwoners in de loop der geschiedenis verdwenen. Hetzelfde geldt voor de boekhouding. Om nog iets te zeggen over de genealogie: vóór 1811, de invoering van de burgerlijke stand, is het moeilijk om de Joodse genealogie uit te pluizen, onder andere omdat besnijdenisregisters bijgehouden werden door privépersonen.

Keynote lezing Bart Wallet

Prof. Dr. Bart Wallet, hoogleraar Joodse Studies aan de Universiteit van Amsterdam, sloot de middag af met een inspirerende lezing over de omgang met Joods erfgoed in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Hij besprak de uitdagingen en moeilijkheden in de zorg voor deze plekken, maar bood ook praktische oplossingen en ideeën hoe door samenwerking en kennisuitwisseling Joods erfgoed behouden en beleefd kan worden.

Mogelijk gemaakt door: