Vandaag opent de tentoonstelling Blik op Haarlem in het Frans Hals Museum. Een bijzondere tentoonstelling waaraan wij als archief hebben meegewerkt in de vorm van tientallen bruiklenen en bijdrage aan een publicatie.
Tekst: Alexander de Bruin, conservator Beeldcollecties Noord-Hollands Archief
De tentoonstelling Blik op Haarlem is helemaal gewijd aan bijzondere Haarlemse stadsgezichten uit de 17de eeuw, die nu voor het eerst samen te zien zijn. Het Noord-Hollands Archief heeft voor deze tentoonstelling maar liefst zestien tekeningen en prenten uit onze beeldcollectie te bruikleen gegeven. Een flink aantal van deze werken zijn zelfs nog nooit eerder of heel zelden buiten de muren van het NHA geweest. Een voorbeeld hiervan is het grote getekende panorama gezicht (maar liefst 115 cm breed!) op Haarlem vanuit Huis te Kleef uit ca. 1577, dus van kort ná het beleg van Haarlem door Spaanse troepen. Wat deze tekening bijzonder maakt zijn de vele anekdotische aantekeningen op de voorstelling. Aan de hand van deze aantekeningen weten we precies in welke ruimtes en in welke gebouwen het Spaanse opperbevel gelegerd was.
Dit werk en de vijftien andere werken spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van het geschilderde landschap in het algemeen en het Haarlemse stadsgezicht.
De tentoonstelling Blik op Haarlem laat zien dat er een ontwikkeling was in de weergave van de stad die bewoog vanaf het buitengebied, de duinen, naar de stadsmuren, en in de loop van de tweede helft van de 17de eeuw de stad in, met de weergave van stadsschoon zoals de Bavo en het stadhuis. Tekeningen en prenten spelen in deze ontwikkeling een voortrekkersrol, nog voordat deze tot bloei kwam in de schilderkunst. Voorbeelden van deze van-buiten-naar binnen ontwikkeling zijn in de tentoonstelling geïllustreerd met drie super zeldzame tekeningen uit de NHA-collectie.
Andere verhaallijnen die in de tentoonstelling te zien zijn, zijn de stad als historische motief en de twee economische bronnen van Haarlem in de 17de eeuw, namelijk bierbrouwerijen en textielnijverheid, waarin omgeving en stad onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Twee bijzondere werken die deze aspecten illustreren en in de tentoonstelling te zien zijn:
Even onlosmakelijk met de elkaar verbonden zijn het landschap rond Haarlem en de kunsthistorische ontwikkeling van de uitbeelding van het Hollandse landschap. Sterker nog de uitbeelding van de omgeving van Haarlem is het begin van deze ontwikkeling. Revolutionair nieuw was de weergave van gewone alledaagse en triviale onderwerpen in een realistisch en herkenbaar landschap, zoals blekers aan het werk of boeren op weg met hun vee, in plaats van fantastische landschappen met dramatische bergketens.
Een van de grondleggers is kunstenaar Claes Jansz Visscher. In 1607 trok hij vanuit Amsterdam erop uit, gewapend met pen en papier, en tekende in de omgeving van Haarlem allerlei plaatsen en locaties. Deze tekeningen worden beschouwd als het officiële startpunt van deze ontwikkeling. Kort nadat hij deze tekeningen had gemaakt, publiceerde hij ze in een prentserie, dat bij publicatie een grote populariteit en verspreiding kende; het Hollandse landschap was geboren. Van deze unieke, zeg maar gerust geboorte-tekeningen bevinden zich maar liefst drie in de collectie van het NHA, waarvan er twee in de tentoonstelling zijn te zien:
Ook van de prenten, die naar de tekeningen zijn gemaakt, zijn twee exemplaren te zien, te weten:
Het Leprooshuis, het tegenwoordige Museum van de Geest
In de loop van de tentoonstelling zullen we wat gedetailleerder ingaan op de hierboven beschreven bruiklenen en tentoonstellingsaspecten.
Bij de tentoonstelling verschijnt een gelijknamige publicatie, waarin ook alle door het Noord-Hollands Archief in bruikleen gegeven werken staan afgebeeld en beschreven.
De tentoonstelling Blik op Haarlem is vanaf 22 september t/m 7 januari 2024 te zien in het Frans Hals Museum.