De tentoonstelling over drukkerij Joh. Enschedé beslaat eigenlijk maar een geringe oppervlakte van de publieksruimte in de Janskerk. En toch wordt de glorie van de fameuze Haarlemse drukkerij er breed uitgemeten. Hoe kregen de ontwerpers dat voor elkaar?

Tienduizenden biljetten, postzegels en andere waardepapieren. Duizenden lettertypen, talloze prenten, boeken, foto’s, gereedschappen, objecten - de Enschedécollectie is even omvangrijk als divers. De eerste galerij in de publieksruimte brengt de bezoeker helemaal terug in die drukkerswereld. Je kunt het allemaal zien, je kunt inzoomen op de meest wonderlijke grafische patronen, je kunt laadjes opentrekken. En dat doe je, omgeven door een zacht licht, dat gefilterd wordt door een uit honderden kleurige afbeeldingen opgebouwd kunstraam dat voor het hoge gotische kerkraam is gehangen. Een betoverend universum.

Wensen

Het begon met een rondleiding in het depot, vertelt Eline Koning van Studio Louter, het Amsterdamse ontwerpbureau dat, in samenwerking met Todd van Hulzen, verantwoordelijk is voor de inrichting. Mart van de Wiel van het Noord-Hollands Archief toonde haar daar de Enschedé-collectie. ‘Hoe gepassioneerd hij vertelde over alles wat er allemaal te zien was!’ Maar ze merkte ook dat er een verschil was tussen het enthousiasme over wat hij haar liet zien, en het tentoonstellingsplan dat het NHA en Studio Louter al eerder samen gemaakt hadden. Dat wilde de invloed van het door Joh. Enschedé gemaakte drukwerk op de samenleving en de betrouwbaarheid van de Haarlemse firma laten zien. ‘Wij zeiden tegen het NHA: “Ons plan wijst in een bepaalde richting, maar eigenlijk zouden jullie iets anders willen.”’

Wat Joh. Enschedé juist zo bijzonder maakte, was dat het bedrijf in alles wat het deed gespecialiseerd was, legt Eline Koning uit. ‘De stadskrant, de lettergieterij, de stadsdrukkerij, noem maar op. In alles waren ze heel goed. Maar dát kwam in het conceptplan niet ter sprake.’

Tastbaar

De tentoonstellingsmakers raakten zelf behoorlijk onder de indruk van wat ze zagen in de collectie. Wat sprak hen het meest tot de verbeelding? Eline Koning: ‘De bundeltjes met superfijn gesneden stalen lettertjes! Hoe kan een mens zulke letters maken en waarvoor gebruik je ze? Uit die verwondering zijn de magnifiers voortgekomen. Zo kun je ze van heel dichtbij bekijken.’

Voor Todd van Hulzen waren het de prenten van Escher. ‘En ook de Javaanse bankbiljetten. Daarin is Europees filigraan gecombineerd met Indonesische motieven.’ Dirk Bertels: ‘Wat mij betreft de gravure van een meisje met een voile voor haar gezicht. Zo tastbaar hoe de stof over haar gezicht valt.’

In Studio Louter zijn meerdere disciplines verenigd: storytelling, grafische visualisering, filmkunst, multimedia. Bovendien werken de ontwerpers vaak nauw samen met de Amerikaanse Nederlander Todd van Hulzen, een ruimtelijk vormgever die ook voor dit project werd ingeschakeld. De opdrachtenportefeuille van de ontwerpstudio bevat de namen van uiteenlopende instellingen als het Mauritshuis, Rijksmuseum Boerhaave, de Princessehof, het Louvre Abu Dhabi in Dubai en het Schotse Paisley Museum.

Absoluut vakmanschap

Bij het ontwerpen gebruikt Studio Louter de zelf ontwikkelde ‘Emotional Design methode’. Medeoprichter Dirk Bertels legt uit dat deze methode moet helpen de bezoeker niet alleen te informeren, maar vooral ook emotioneel te beroeren. ‘Het grote verhaal dat hier naar boven kwam,’ zegt Bertels, ‘was het absolute vakmanschap in de disciplines die Enschedé beoefende. En de onderliggende boodschap moest zijn het kweken van meer waardering voor het alledaagse drukwerk. Wij willen altijd de bezoeker een verhaal meegeven. Hen iets over de wereld vertellen wat ze nog niet wisten. Dat zien we als onze missie: door het bijbrengen van kennis een bijdrage leveren aan een betere wereld. Wanneer je meer weet, kun je je visie op de wereld bijstellen.’

Om het veelzijdige Enschedéverhaal te kunnen vertellen, bedacht het multidisciplinaire ontwerpteam een opzet met drie ruimtelijke installaties (‘eilanden’), namelijk twee grote vitrinemeubels en een historische drukpers. Elk vitrinemeubel bestaat uit lades, beeldschermen, glazen kastjes en magnifiers (waar met een digitale camera ingezoomd kan worden op postzegels e.d.). Zo wordt een thematische keur uit de rijke collectie getoond, waarbij het kwetsbare papieren materiaal overigens regelmatig gewisseld wordt. Bertels: ‘In deze vitrinemeubels ontdekt de bezoeker allerlei zaken, die het ontzag en de waardering voor het unieke ambacht van Enschedé moeten oproepen.’ De meubels werden overigens gebouwd door het bedrijf Fiction Factory.

Maar aan de vitrines en de originele drukpers werd nog iets toegevoegd. Todd van Hulzen: ‘Het ging erom het verhaal te vertellen in de vormgeving, met behulp van materialen die passen bij de sfeer van Enschedé. De drie ‘eilanden’ kun je de fases of thema’s van Enschedé noemen. De vitrinemeubels en de drukpers hebben we daarom vormgegeven als een soort kunstinstallaties, die als blikvangers werken. Zo hebben we op een overdrachtelijke manier de rijkdom van Enschedé kunnen verbeelden.’

Authenticiteit

Bij de achttiende-eeuwse drukpers, het eerste ‘eiland’, wordt de bezoeker overweldigd door een ‘explosie van vroeg drukwerk,’ aldus Bertels. Vervolgens komt men bij de letter-installatie. Daar hangt ‘een kroonluchter van uit staal gesneden letters’ boven. En uit de geld-installatie krullen ontzagwekkende rollen waardepapier omhoog in de kerkruimte, zachtjes bewegend in de lucht.

De vitrinekasten hebben een donker stalen skelet en ‘eikenhouten‘ look. Zo ontstaan de warme sfeer en illusie van authenticiteit die passen bij de firma, aldus Van Hulzen: ‘Natuurlijk kun je een dergelijke presentatie heel strak en gelikt maken. Maar dit is een middeleeuwse kerk. Tussen de zwarte stalen kolommen hebben we daarom een constructie met houten meubilair gemaakt. De vormgeving van de eilanden en de rest van de presentatie houdt het midden tussen modern-strak en het traditionele karakter van Joh. Enschedé.’

Verder staan er multimediale ‘Hoe maak je dat’- tafels langs de wand, waarvoor enkele originele bedrijfskasten van de firma werden aangepast. Een tijdbalk maakt de bezoeker wegwijs in de historie van het bedrijf aan de hand van de belangrijkste feiten, gebeurtenissen en personages. De elegante belettering van de tentoonstellingsteksten werd gebaseerd op historische Enschedé-typografie.

Zonlicht

Om de publieksruimte geschikt te maken voor de expositie van het kwetsbare drukwerk moest het daglicht met 60% worden teruggebracht. Deze technische voorwaarde gebruikten de ontwerpers om de oude kerkruimte te verrijken met een bijzondere installatie: een kleurrijk kunstraam. Todd van Hulzen: ‘Ik heb geleerd dat je niet het gevecht moet aan gaan met bestaande ruimtes. In plaats daarvan ga ik altijd uit van de aanwezige gegevens. De prachtige grote kerkramen spraken mij direct aan. Ze vormden een fantastisch gegeven.’

Om vat te krijgen op de ruimte dokterde hij, in samenwerking met de lichtontwerper Tinus Holthuis, een lichtplan uit op basis van een minutieuze licht-schaduwstudie. ‘Zo ben ik nagegaan waar de zon opkomt, waar hij bijvoorbeeld om zes uur in de ochtend naar binnen schijnt,’ legt Van Hulzen uit. ‘’s Zomers valt het eerste zonlicht aan de noordkant naar binnen, wat nog nooit iemand gezien had, daarom zijn nu ook de kleine ramen aan de noordzijde verduisterd. Tegelijk mocht de studiezaal niet te donker worden door deze maatregelen, want de bezoekers moeten er goed kunnen werken aan hun onderzoek’.

Dan het indrukwekkende kunstraam voor het grote westelijke glas-in-loodraam. Dit bestaat uit kleurige plexiglas panelen, waarop een enorme hoeveelheid kleine afbeeldingen Enschedé-drukwerk is geprint. Van boven naar beneden vermindert de transparantie van dit raam, verlopend van licht naar donker. Dit zorgt voor de gewenste lichtsterkte. ‘Al met al bevat dit kunstraam een dwarsdoorsnede uit de totale collectie,’ zegt Eline Koning. ‘En het is ook een knipoog naar de kerk die het gebouw ooit was,’ lacht Bertels. ‘Het raam heeft bijna een religieus aspect.’ Ook het kleinere raam links werd opgenomen in het lichtplan. ‘Daar hing toch altijd al een gordijn voor,’ verklaart Van Hulzen. ‘Hier heb ik een soort eenvoudige versie van de applicatie voor het west-raam voor ontworpen.’

Bewondering

Hebben de ontwerpers het idee dat ze een optimale presentatie hebben kunnen creëren? Gegrepen door hun enthousiasme vullen ze elkaar aan in hun bewondering voor de collectie. Todd van Hulzen: ‘Wat je hier ziet is het topje van de ijsberg. Ik had wel grote schermen willen ophangen waarop je de fijne details van geldbiljetten ziet. Nu doen we dit met behulp van de magnifiers. Dirk Bertels: ‘Binnen de voorwaarden van het budget, de ruimte en de tijd is dit een optimale presentatie. Je zou bezoekers wel willen laten bladeren door de eindeloze hoeveelheid Surinaams geld, maar dat kan helaas niet. We hadden ook graag een vier uur durende film gemaakt – want zo lang duurt zo’n proces – van iemand die een fijngesneden letter maakt.’

Van Hulzen weer: ‘De liefhebber krijgt hier de smaak te pakken. Ik ben zo onder de indruk van de kerkramen. Die sfeer…’ Bertels knikt: ‘Het concept Emotional Design is mooi vertaald in de installaties. Hierdoor worden ontzag en waardering voor de collectie opgeroepen.’

Eline Koning besluit: ‘Het is een dwarsdoorsnede van alles. Uit het verhaal dat wordt neergezet spreekt respect voor de totale collectie. De presentatie is niet opgehangen aan één bepaald object. Het is een samenhangend, sterk verhaal geworden.’

Tekst: Wim de Wagt / beeld: Kim Krijnen